Κυριακή 26 Σεπτεμβρίου 2010

H "ύβρις" του Σωκράτη



Η καταδίκη του Σωκράτη δεν ήταν δικαστικό έγκλημα. Ήταν τραγωδία. Στην τραγωδία αυτή ο Σωκράτης δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο αθώος από τον ήρωα της όποιας άλλης τραγωδίας. [...] Στην καταδίκη του Σωκράτη υπάρχει ύβρις εκ μέρους και των δύο πρωταγωνιστών. Στην ύβριν της πόλης -που αντιπροσωπεύεται από μια μικρή πλειοψηφία της Ηλιαίας- και στην αδικία που έγινε δεν χρειάζεται να επανέλθουμε. Η ύβρις όμως του Σωκράτη δεν έγκειται ούτε αποκλειστικά ούτε κατά κύριο λόγο στη συμπεριφορά του. [...] Η ύβρις του Σωκράτη θίγει ένα πολύ λεπτό και αμφιλεγόμενο σημείο, και αυτό ακριβώς συνιστά την τραγική διάσταση της υπόθεσης. Εν συντομία, η δημοκρατία είναι το καθεστώς που βασίζεται στην πολλαπλότητα των απόψεων (δόξαι) και λειτουργεί μέσω αυτής. Η δημοκρατία συγκροτεί την αλήθεια της με την αντιπαράθεση και το διάλογο των δοξών και δεν θα μπορούσε να υπάρξει, αν η ιδέα (η αυταπάτη) μιας άπαξ δια παντός εξ αποκαλύψεως αλήθειας αποκτούσε κοινωνική υπόσταση. Η αντιπαράθεση συνεπάγεται και απαιτεί τον αυστηρότερο δυνατό αμοιβαίο έλεγχο, την αυστηρότερη δυνατή αμοιβαία κριτική -αλλά βεβαίως αμοιβαία. Ο καθένας αγωνίζεται για μια γνώμη που τη θεωρεί δίκαιη και πολιτικά εύστοχη. Αυτός που καταρρίπτει τις γνώμες των άλλων, είτε στο όνομα του Τίποτα και χωρίς να τις αντικαθιστά με κάτι είτε στο όνομα μιας απόλυτης και οριστικής Αλήθειας, τίθεται έξω από το παιχνίδι της πόλης, παραβαίνει ένα νόμο της που, αν και δεν είναι γραπτός, είναι ίσως ο σημαντικότερος όλων. [...] Ο Σωκράτης μάχεται τας δόξας, και κατά τούτο βρίσκεται μέσα στη δημοκρατία, η δημοκρατία τον γεννά και τον έχει ανάγκη. Ο Σωκράτης όμως μάχεται και την δόξαν καθαυτήν, είτε στο όνομα του ουδέν οίδα που διαλύει την πόλη και τη δράση είτε στο όνομα μιας απόλυτης Αλήθειας που θα τις διέλυε εξίσου. Πώς να κρίνουμε; Η εξέτασις του Σωκράτη είναι η ακραία έκφανση της εκ των έσω αμφισβήτησης της δημοκρατίας -πράγμα που πρέπει, ακόμα μία φορά, να καταχωρηθεί στο ενεργητικό της δημοκρατίας. Ο Σωκράτης είναι αδιανόητος οπουδήποτε αλλού εκτός από την Αθήνα. Είναι άραγε δυνατή μια δημοκρατία -και εξάλλου οποιαδήποτε άλλη μορφή πολιτικής οργάνωσης- αν θέτει κανείς ως αξίωμα ότι ουδείς απολύτως ξέρει κάτι; Και όμως η δημοκρατία οφείλει να αποδεχθεί τον κίνδυνο ακόμα και μιας τέτοιας απόδειξης. Στην περίπτωση του Σωκράτη οι Αθηναίοι δεν τον αποδέχθηκαν [...] Ο Σωκράτης γνώριζε ότι διέτρεχε αυτό τον κίνδυνο. Η τραγωδία του είναι η τραγωδία του φιλοσόφου που είναι επίσης πολίτης. Η τραγωδία του Πλάτωνα θα είναι απλώς η τραγωδία ενός συγγραφέα.

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2007, σελ. 460-464