O φόβος της Ιστορίας

Πίσω από τον ελληνοπρεπή λυρισμό δεν κρύβεται τίποτε άλλο από τον φόβο που μας εμπνέει η ίδια μας η ιστορία. Πίσω από την ισοπέδωση που παράγει η εν χορώ δημοσίως ή κατ' ιδίαν, έξαρση των συναισθημάτων μας δεν κρύβεται τίποτε άλλο από την απώθηση μιας πραγματικότητας η οποία ξέρει να διακρίνει τους πρωταγωνιστές από τους κομπάρσους. [...] Δεν είμαστε οι μόνοι ούτε είμαστε μοναδικοί. Αυτό είναι βέβαιο. Ο φόβος της Ιστορίας κινδυνεύει να γίνει ένα από τα ουσιαστικότερα προβλήματα της σύγχρονης εποχής. Εκεί που σίγουρα διεκδικούμε κάποιες περγαμηνές πρωτοτυπίας είναι στην αντιμετώπισή του: λαλίστατοι εφαρμόζουμε τον κανόνα "Η σιωπή είναι χρυσός". Στον τόπο ο οποίος στήριξε τη σύγχρονη ύπαρξή του στην ιστορία του, το είδος ιστορικός είναι εν ανεπαρκεία.

Ο φόβος της Ιστορίας είναι στην πραγματικότητα φόβος της δημιουργίας. [...] Και ο φόβος της δημιουργίας είναι φόβος του παρόντος, αφού η δημιουργία είναι ο μόνος τρόπος για να κατανοήσουμε το παρόν του δικού μας κόσμου.

Ο φόβος της Ιστορίας είναι φόβος του παρόντος.

Τάκης Θεοδωρόπουλος (2009). Η μελαγχολία της Δευτέρας, Αθήνα: Ωκεανίδα, σελ. 33-34

Ο λαβύρινθος με τα διαβολικά κάτοπτρα

"Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου αν ποτέ σε ξεχάσω θα καταστραφώ, είτε είμαι Νάρκισσος είτε Περσέας!" Αυτό ήταν το ξόρκι του κάθε φορά που τρύπωνε στις Αίθουσα με τους Καθρέφτες. Δεν θα έπεφτε τόσο έξω αυτός, ένας ορθολογιστής, μπασμένος στα κόλπα του 21ου αιώνα, όπως ο ανόητος Νάρκισσος που πήρε για σώμα τον αντικατοπτρισμό του στο νερό. Στη λαμπρή του καριέρα μιμήθηκε την τεχνική του Περσέα, που δασκαλεμένος από την Αθηνά απόστρεψε τα μάτια από τη Μέδουσα, την κοίταξε για να την αποκεφαλίσει μόνο μες στο καθρέφτισμα της καλογυαλισμένης ασπίδας του. Διαφορετικά θα πέτρωνε. Έτσι κι αυτός, ποτέ δεν θέλησε να δει καταπρόσωπο την πραγματικότητα, ένιωθε ασφαλέστερος με τους αντικατοπτρισμούς της, τα είδωλα και τις οπτικές αυταπάτες στην Αίθουσα των Κατόπτρων. Εκεί γοητευμένος από το alter ego του στους καθρέφτες, ξανάβρισκε τον εαυτό του και τους ομοίους του, σιγούρευε τις ταυτίσεις και τις απορρίψεις του, χαλάρωνε με ευτυχισμένους συνειρμούς, απολάμβανε ένα σπάνιο αίσθημα ενότητας της ύπαρξής του κι αγαπούσε, ναι μπορούσε να και ν' αγαπήσει, ό,τι νόμιζε ότι ήταν, ό,τι ήθελε να είναι, ό,τι θεωρούσε μέρος του εαυτού του, της ιδιοκτησίας και της εξουσίας του, πρόσωπα και πράγματα του δικού του αστερισμού.

Ένας κόσμος αυτο-ειδωλολατρίας, μακάριας έως θανάσιμης αποχαύνωσης, ωστόσο συνεκτικός, στέρεος, με τις θέσεις και τις προοπτικές του να έχουν προεξοφληθεί, κι αν περιοδικά δοκίμαζε αναταράξεις, ήταν προσωρινές και σύντομα επανερχόταν στο σημείο ισορροπίας. Κι όμως την τελευταία φορά που πάτησε το πόδι του -παράλογο! παράλογο!- λες και μια αιφνίδια ηφαιστειακή θερμότητα έλειωσε τους επίπεδους καθρέφτες, τους παραμόρφωσε σε πολυδιάστατους κρυστάλλους, σε κοίλα και κυρτά κάτοπτρα, με σφαιρικές ή ανώμαλες επιφάνειες διαφορετικής καμπυλότητας, κι οι ωραίοι αντικατοπτρισμοί μεταμορφώθηκαν σε κακομούτσουνα τεμαχισμένα τέρατα, σε άπειρες μεταλλαγές, χειρότερα κι απ΄το κεφάλι της Γοργόνας-Μέδουσας με τα φίδια για μαλλιά, τα μεγάλα δόντια, φάτσες αποκρουστικές που έτσι και τις ατένιζες πέτρωνες από τον φόβο. Ένας υπαρξιακός εφιάλτης, κανείς δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τον εαυτό του, ο ένας έδειχνε με αποτροπιασμό τον άλλο, "το τέρας είσαι εσύ, όχι εγώ", και η συμμετρική ωραία Αίθουσα με τους Καθρέφτες, που πρόσφερε υψηλές ναρκισσιστικές απολαύσεις, μεταμορφώθηκε στο Λαβύρινθο με τα διαβολικά κάτοπτρα, πιο περίπλοκο κι αδιέξοδο κι από εκείνον που έκρυβε το σκάνδαλο και τις ντροπές από το ανόσιο πάθος της Πασιφάης για τον ταύρο".

Από το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη (2010). Η έβδομη αίσθηση, Αθήνα: Καστανιώτης, σελ. 40-41

H "ύβρις" του Σωκράτη

Η καταδίκη του Σωκράτη δεν ήταν δικαστικό έγκλημα. Ήταν τραγωδία. Στην τραγωδία αυτή ο Σωκράτης δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο αθώος από τον ήρωα της όποιας άλλης τραγωδίας. [...] Στην καταδίκη του Σωκράτη υπάρχει ύβρις εκ μέρους και των δύο πρωταγωνιστών. Στην ύβριν της πόλης -που αντιπροσωπεύεται από μια μικρή πλειοψηφία της Ηλιαίας- και στην αδικία που έγινε δεν χρειάζεται να επανέλθουμε. Η ύβρις όμως του Σωκράτη δεν έγκειται ούτε αποκλειστικά ούτε κατά κύριο λόγο στη συμπεριφορά του. [...] Η ύβρις του Σωκράτη θίγει ένα πολύ λεπτό και αμφιλεγόμενο σημείο, και αυτό ακριβώς συνιστά την τραγική διάσταση της υπόθεσης. Εν συντομία, η δημοκρατία είναι το καθεστώς που βασίζεται στην πολλαπλότητα των απόψεων (δόξαι) και λειτουργεί μέσω αυτής. Η δημοκρατία συγκροτεί την αλήθεια της με την αντιπαράθεση και το διάλογο των δοξών και δεν θα μπορούσε να υπάρξει, αν η ιδέα (η αυταπάτη) μιας άπαξ δια παντός εξ αποκαλύψεως αλήθειας αποκτούσε κοινωνική υπόσταση. Η αντιπαράθεση συνεπάγεται και απαιτεί τον αυστηρότερο δυνατό αμοιβαίο έλεγχο, την αυστηρότερη δυνατή αμοιβαία κριτική -αλλά βεβαίως αμοιβαία. Ο καθένας αγωνίζεται για μια γνώμη που τη θεωρεί δίκαιη και πολιτικά εύστοχη. Αυτός που καταρρίπτει τις γνώμες των άλλων, είτε στο όνομα του Τίποτα και χωρίς να τις αντικαθιστά με κάτι είτε στο όνομα μιας απόλυτης και οριστικής Αλήθειας, τίθεται έξω από το παιχνίδι της πόλης, παραβαίνει ένα νόμο της που, αν και δεν είναι γραπτός, είναι ίσως ο σημαντικότερος όλων. [...] Ο Σωκράτης μάχεται τας δόξας, και κατά τούτο βρίσκεται μέσα στη δημοκρατία, η δημοκρατία τον γεννά και τον έχει ανάγκη. Ο Σωκράτης όμως μάχεται και την δόξαν καθαυτήν, είτε στο όνομα του ουδέν οίδα που διαλύει την πόλη και τη δράση είτε στο όνομα μιας απόλυτης Αλήθειας που θα τις διέλυε εξίσου. Πώς να κρίνουμε; Η εξέτασις του Σωκράτη είναι η ακραία έκφανση της εκ των έσω αμφισβήτησης της δημοκρατίας -πράγμα που πρέπει, ακόμα μία φορά, να καταχωρηθεί στο ενεργητικό της δημοκρατίας. Ο Σωκράτης είναι αδιανόητος οπουδήποτε αλλού εκτός από την Αθήνα. Είναι άραγε δυνατή μια δημοκρατία -και εξάλλου οποιαδήποτε άλλη μορφή πολιτικής οργάνωσης- αν θέτει κανείς ως αξίωμα ότι ουδείς απολύτως ξέρει κάτι; Και όμως η δημοκρατία οφείλει να αποδεχθεί τον κίνδυνο ακόμα και μιας τέτοιας απόδειξης. Στην περίπτωση του Σωκράτη οι Αθηναίοι δεν τον αποδέχθηκαν [...] Ο Σωκράτης γνώριζε ότι διέτρεχε αυτό τον κίνδυνο. Η τραγωδία του είναι η τραγωδία του φιλοσόφου που είναι επίσης πολίτης. Η τραγωδία του Πλάτωνα θα είναι απλώς η τραγωδία ενός συγγραφέα.

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2007, σελ. 460-464

Το γέλιο και η απουσία του κωμικού

Το λεξικό ορίζει το γέλιο σαν αντίδραση "που προκαλείται από κάτι ευχάριστο ή κωμικό". Είναι όντως έτσι; Από τον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι θα μπορούσαμε να αντλήσουμε ολόκληρη ανθολογία γέλιου. Παραδόξως, τα πρόσωπα που γελούν πιο πολύ στο μυθιστόρημα αυτό δεν διαθέτουν και τη μεγαλύτερη αίσθηση χιούμορ. ίσα ίσα, αυτά ακριβώς δεν διαθέτουν καθόλου χιούμορ. Μερικά νεαρά άτομα βγαίνουν από μια εξοχική βίλα και πάνε να περπατήσουν. ανάμεσά τους, δύο κοπέλες, που "γελούσαν με κάποιαν υπερβολική προθυμία σ' ό,τι τους έλεγε" ο Ευγένιος Πάβλοβιτς, τόσο που εκείνος "άρχισε τελικά να υποπτεύεται πως ίσως να μην τον ακούν και καθόλου. Μόλις το σκέφτηκε αυτό, έβαλε κι ο ίδιος τα γέλια". Εξαιρετική παρατήρηση: καταρχήν, ένα ομαδικό γέλιο των κοριτσιών που, γελώντας, ξεχνούν το λόγο του γέλιου τους και εξακολουθούν να γελούν άνευ λόγου. έπειτα, το γέλιο (πολύ σπάνιο αυτό, πολύ επιτηδευμένο) του Ευγένιου Πάβλοβιτσς, που αντιλαμβάνεται ότι το γέλιο των κοριτσιών δεν έχει καμία κωμική αιτία, και, απέναντι σ' αυτή την κωμική απουσία του κωμικού, βάζει τα γέλια. [...]

Κάθομαι στην τηλεόραση. Η εκπομπή που βλέπω είναι πολύ θορυβώδης, υπάρχουν διάφοροι παρουσιαστές, ηθοποιοί, φίρμες, συγγραφείς, τραγουδιστές, μοντέλα, βουλευτές, υπουργοί, γυναίκες υπουργών, και με την παραμικρή αφορμή ανοίγουν όλοι διάπλατα το στόμα και βγάζουν πολύ δυνατούς ήχους, χειρονομώντας υπερβολικά. μ' άλλα λόγια, γελούν. Και φαντάζομαι τον Ευγένιο Πάβλοβιτσς, να προσγειώνεται ξαφνικά ανάμεσά τους και να βλέπει αυτό το γέλιο το χωρίς καμία κωμική αιτία. στην αρχή μένει άναυδος, έπειτα η αμηχανία του σιγά σιγά υποχωρεί, και, στο τέλος, αυτή η κωμική απουσία του κωμικού τον κάνει "να βάλει κι ο ίδιος τα γέλια". Τότε, αυτοί που γελούσαν και λίγα λεπτά πιο πριν τον κοιτούσαν καχύποπτα, ανακουφίζονται και τον δέχονται θορυβωδώς στον κόσμο τους, τον κόσμο του χωρίς χιούμορ γέλιου, στον οποίο είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε.

Μίλαν Κούντερα, Συνάντηση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2010, σελ. 33-35

αναζητώντας ... τη χαμένη προοπτική

Αναζητώντας την πυξίδα "στον χαρτογραφημένο, κατά τα άλλα, δρόμο για την Ιθάκη" παραθέτω τους στοχασμούς συγγραφέων που αγαπώ.

"... ευθύνη στο σημερινό αδιέξοδο δεν είναι η υπεράσπιση της πτωχευμένης διαδρομής, είναι η διάνοιξη μιας, έστω και μικρής, προοπτικής..." (από το άρθρο του Τάκη Θεοδωρόπουλου, "Σφαλιάρες στο θέατρο σκιών", για ολόκληρο το κείμενο βλ. εδώ)

Αν και στο κείμενο γίνεται λόγος για την ευθύνη των πολιτικών ως ατόμων και όχι ως εκπροσώπων της πολιτικής τάξης, νομίζω πως ενδιαφέρει και αφορά όλους τους πολίτες. Ο καθείς και τα όπλα του βέβαια, επομένως η "διάνοιξη μιας μικρής προοπτικής" μπορεί να γίνει με νύχια ή με δόντια, στον ελάχιστο βαθμό που είναι μπορετό, για ένα βότσαλο ή έναν κόκκο της άμμου. Με πλήρη συναίσθηση της δυσκολίας του εγχειρήματος, με ορθολογισμό και με υπερπροσπάθεια, αλλά χωρίς τη συναισθηματική παραφορά που οδηγεί στην κτηνωδία:

«Η διάψευση όλων των προσδοκιών με την καταστροφή που έπληξε τη χώρα μου (καταστροφή που οι συνέπειές της θα κρατήσουν αιώνες) δεν περιοριζόταν μόνο στα πολιτικά γεγονότα: αφορούσε τον ίδιο τον άνθρωπο, τον άνθρωπο με την αγριότητά του, αλλά και με το αισχρό άλλοθι που χρησιμοποιεί για να συγκαλύψει αυτήν την αγριότητα, τον άνθρωπο που είναι πάντοτε έτοιμος να δικαιολογήσει τη βαρβαρότητά του με το συναίσθημά του. Καταλάβαινα πως η συναισθηματική παραφορά (στην ιδιωτική αλλά και στη δημόσια ζωή) δεν έρχεται σε αντίθεση με την κτηνωδία, αλλά ενώνεται μαζί της, αποτελεί τμήμα της...»

(Μίλαν Κούντερα, Μια συνάντηση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2010, σελ. 97).

Και ακόμα για τη "διάνοιξη μιας μικρής προοπτικής" χρειάζεται ο καθείς μας το "κλειδί" μιας "αρρενωπής" αισιοδοξίας, μιας μαχητικής αγωνιστικότητας, μιας ελπίδας πως θα τα καταφέρει ενάντια στις προοπτικές, στο μέτρο που του αναλογεί:

«...Εγώ η ίδια συνήθως δε ζητώ

ούτε και παίρνω τίποτα

απ΄ όσα φορτικά επιμένει

να δίνει η ελπίδα

εκτός αν μου δώσει

κανένα κλειδί (...)

ό,τι κλειδί και να ΄ναι αυτό

και άλλης πόρτας, ξένης να΄ ναι

το αρπάζω

παρά να μείνω έξω».

(Κική Δημουλά, Τα Εύρετρα, Εκδόσεις Ίκαρος, 2010)

Το "κλειδί της ξένης πόρτας" προφανώς οδηγεί σε ένα "ξένο σπίτι", που θα βιωθεί ως οικείο, όταν το γεμίσουμε με την παρουσία μας. Άλλωστε, το δικό μας πόσο πια μας είναι οικείο;

τις πταίει;

Στο περιώνυμο άρθρο του Τρικούπη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Καιροί στις 29 Ιουνίου/11 Ιουλίου 1874 διαβάζουμε:

"Αηδιάζοντες και αγανακτούντες επί τω θεάματι, του οποίου παριστάμεθα θεαταί, και βλέποντες την γενικήν κατάπτωσιν του φρονήματος των πολιτευομένων, διστάζομεν επί στιγμήν και ερωτώμεν ημάς αυτούς, μη τυχόν αληθώς πταίει το Έθνος; Θαρρούντες όμως απαντώμεν, το Έθνος δεν πταίει."

"Δούλοι λαοί κυμαίνονται μεταξύ ανοχής της αυθαιρεσίας και συνωμοσίας. Ίδιον των ελευθέρων λαών είναι δι’ ειρηνικών μέσων να επιβάλλωσιν εις τους άρχοντας τον προς αυτούς σεβασμόν."

"Οι πολιτευόμενοι είναι πλάσματα του επικρατούντος εν τη πολιτεία στοιχείου."

(Αποσπάσματα από θέσεις του Τρικούπη παρουσιάζονται εδώ και ολόκληρο το άρθρο εδώ)

η "αστυνόμος οργά"

Στον απόηχο των αναλύσεων και των αναδιφήσεων, με την επωδό των πολεμικών δελτίων που επαναλαμβάνουν χιλιοειπωμένες κοινοτοπίες, η σκέψη του Καστοριάδη, αναλύοντας "το πρόβλημα της δημοκρατίας σήμερα" παραμένει απίστευτα καίρια και επίκαιρη:

Για να μπορέσει η άμεση δημοκρατία να λειτουργήσει, δηλαδή για να μπορέσει να υπάρξει ελευθερία ... χρειάζεται κάτι άλλο που κανένας δεν μπορεί να το αποφασίσει ή να το βάλει σαν νόμο. Χρειάζεται η συνεχής δημιουργική δραστηριότητα του κοινού... και αυτό σημαίνει κυρίως το πάθος όλων για τα κοινά. Αυτό δεν είναι δική μου ανακάλυψη, υπάρχει εκείνο το καταπληκτικό χορικό της Αντιγόνης που αρχίζει "πολλά τα δεινά και ουδέν ανθρώπου δεονότερον πέλει" και όπου ο Σοφοκλής, ανάμεσα στα άλλα θαυμαστά χαρακτηριστικά του ανθρώπου, μνημονεύει αυτό που ονομάζει "αστυνόμος οργά". Αστυνόμος θα πει θεσμιστική, και οργά -από το οποίο βγαίνει η λέξη οργασμός- είναι η ορμή, το πάθος. Οι άνθρωποι απάνω στην ορμή του πάθους στήσαν πραγματικές πολιτείες, όπως αυτή μέσα στην οποία γεννήθηκε ο Σοφοκλής και για την οποία έγραψε τις τραγωδίες του.

Αν δεν υπάρχει αυτό το πάθος για τα κοινά, αυτή η αστυνόμος οργά, μπορούμε να λέμε ωραίους λόγους, μπορούμε να γράφουμε ωραία βιβλία, να κατασκευάζουμε συστήματα τα οποία είναι άψογα, φιλοσοφικά και πολιτειολογικά, αλλά όλα αυτά δεν θα σημαίνουν τίποτε. Και θα ήθελα τελειώνοντας να πω ποια είναι η άκρως αντίθετη άποψη μ' αυτήν που εκθέτουμε εδώ τώρα και που τη στηρίζουμε σ' αυτήν την καταπληκτική και εκθαμβωτική φράση του Σοφοκλή για την "αστυνόμον οργά", ποια είναι η σύγχρονη άποψη γι' αυτά τα πράγματα, η άποψη της σύγχρονης δήθεν δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού. Την έχει με καταπληκτική πυκνότητα και βαθύτητα εκφράσει ένας Γάλλος πολιτικός φιλόσοφος του περασμένου αιώνα, ο Μπενζαμέν Κονστάν... λέγοντας ότι ... στην αρχαία δημοκρατία, επειδή οι άνθρωποι δεν είχαν τίποτα άλλο να κάνουνε στην ζωή τους (έτσι το εξηγεί αυτός) είχανε αυτό το πολιτικό πάθος, ενώ εμείς, και εδώ παραθέτω επί λέξει μεταφράζοντας, το μόνο που γυρεύουμε από το κράτος είναι η κατοχύρωση των απολαύσεών μας. Και δεν το λέει αυτό ούτε κατηγορώντας, ούτε ειρωνικά. Το λέει διότι ξέρει, ήδη από το 1820, τους σύγχρονους ανθρώπους. Αυτό είναι... μια τραγική αλήθεια για τον σύγχρονο κόσμο. Αυτό που γυρεύουνε οι άνθρωποι σήμερα είναι η κατοχύρωση των απολαύσεών τους. Κι αυτό το ζητούν από το κράτος.

Δεν βλέπουν πια τα κοινά, ούτε ενδιαφέρονται για τα κοινά. Πέρα από τον εαυτό τους και τον άμεσο κύκλο τους, υπάρχει γι' αυτούς ένα Κράτος-πατέρας ή Κράτος-μητέρα, -ένα Κράτος που είναι ταυτοχρόνως και ένα τέρας, και ένα είδος Άγιου Βασίλη ο οποίος έχει μια κοιλιά μέσα από την οποία βγάζει χαρτονομίσματα, άδειες, θέσεις κτλ, αλλά το οποίο πάντως πρέπει να κατοχυρώνει τις απολαύσεις μας. Όσο υπάρχει αυτή η σύλληψη, αυτή η τάση, αυτή η βαθιά φαντασιακή τοποθέτηση του σύγχρονου ατόμου απέναντι στα κοινά και απέναντι στην πολιτική, όσα λέμε μπορούν ίσως να μείνουνε σαν σπόρος για κάποια άλλη γενεά αλλά δεν ωφελούν σε τίποτα. Αυτό που χρειάζεται σήμερα κατ' εξοχήν, και που φαίνεται προς το παρόν να λείπει, είναι αυτό το πάθος για τα κοινά, η ευθύνη, η συμμετοχή, η αστυνόμος οργά.

(Κορνήλιος Καστοριάδης, Οι ομιλίες στην Ελλάδα, Αθήνα: Ύψιλον/Βιβλία)

Δεν μπορώ να εικάσω τι θα πρότεινε ο Καστοριάδης σήμερα που το Κράτος-Άγιος Βασίλης κατέρρευσε υπό το βάρος πλήθους ανομημάτων και που η "αστυνόμος οργά" της γενιάς του πολυτεχνείου μεταφράστηκε σε άλωση του κράτους, με την εξαργύρωση του αγωνιστικού παρελθόντος.

Ποιοι μηχανισμοί θα κατορθώσουν να εντοπίσουν εκείνους τους ελάχιστους που εξακολουθούν να προσφέρουν από το πόστο τους, χωρίς να σκέφτονται αν ο μισθός ανταποκρίνεται στην κατάθεση της ψυχής τους ή όχι; Ποια διαδικασία θα αναδείξει εκείνους που στο περιθώριο των εξελίξεων, εξακολουθούν, αν και βαθύτατα πληγωμένοι, να παραμένουν ευθυτενείς, αξιοπρεπείς και υπεύθυνοι;

η πιο επιπόλαιη περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας

Έτσι χαρακτήρισε ο Στέλιος Ράμφος την περίοδο της μεταπολίτευσης στην εκπομπή του Γιώργου Μαλούχου "Θέμα και Παραλλαγές" που μεταδόθηκε την Παρασκευή 30-4-2010 και όπου επιχειρήθηκε ο προσδιορισμός των χαρακτηριστικών της νεοελληνικής κουλτούρας που οδήγησαν στον "μηχανισμό στήριξης", με άλλα λόγια στη χρεωκοπία όχι τόσο ή όχι μόνο του οικονομικού μοντέλου αλλά κυρίως της κοσμοαντίληψης των νεοελλήνων.

Σταχυολογώ τα ακόλουθα σημεία, με τη βεβαιότητα ότι δεν τα διατυπώνω όπως ακριβώς ειπώθηκαν, τα οποία αποτέλεσαν τον βασικό κορμό της ερμηνείας του διανοητή για το ότι το σύμπτωμα της νεοελληνικής ασθένειας δεν είναι το χρέος αλλά το έλλειμμα του "εαυτού", η ανεξερεύνητη σχέση με τον εαυτό μας, το πολιτισμικό έλλειμμα της σκέψης,το "αδιανόητο τίποτα".

• Η Ελλάδα ήταν η πρώτη χώρα που από Ανατολική κλήθηκε να γίνει Δυτική και άρα να μετακινήσει αντίστοιχα τις ζωτικές εικόνες εαυτού των νεοελλήνων.
• Τα κοινωνικά στρώματα που ήρθαν στην εξουσία το 1981 δεν ήταν εσωτερικά έτοιμα, δεν είχαν ενσωματώσει τη αντίληψη του "πολίτη" και αντί για ένα πρόγραμμα μορφώσεώς τους ακολουθήθηκε η ατέλειωτη κολακεία τους.
• Η "ακατανοησία" των νεοελλήνων συνδέεται με την παραδοσιακή μορφή σκέψης του Ανατολίτη που καταλαβαίνει αυτό που θέλει να καταλάβει.
• Ο κεντρικός και μέγιστος στόχος της παιδείας είναι η αλλαγή του τρόπου σκέπτεσθαι των νεοελλήνων, άρα η συγκροτημένη σκέψη, η ανάλυση και η αναγωγή συμπερασμάτων.
• Τα σύμβολα δεν μας επιτρέπουν να δούμε τα πράγματα.
• Είμαστε ένας "παρανοϊκός λαός" με την έννοια ότι μας κουράζει η σκέψη και μας γεμίζουν τα σύμβολα, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να αντιληφθούμε πού οδηγούν τα πράγματα (λ.χ. εμφύλιος, δικτατορία) και να δράσουμε ανάλογα.
• Το πρωταρχικό ερώτημα που καλούμαστε να απαντήσουμε είναι "ποιοι είμαστε και τι θέλουμε".
• Η κουλτούρα μας διακρίνεται από προβληματική θέληση και ανεξερεύνητη σχέση με τον εαυτό μας.
• Το "εγώ" μας είναι ελλειμματικό-ατροφικό λόγω της ασκητικής εμπειρίας της ορθοδοξίας που υποστηρίζει την ανυπαρξία εαυτού, την ταπείνωση, τη μέριμνα για τη μοίρα στον άλλο κόσμο κ.ά.
• Η θέλησή μας εκδηλώνεται μόνο ως τρέλα.
• Ο μανιοκαταδιωκτικός τρόπος σκέψης μας συγκαλύπτει την απουσία θελήσεως.
• Ελλείψει ενός ισχυρού "εγώ" περιμένουμε την επιβεβαίωση από τους άλλους.
• Δεν είμαστε ικανοί να διαχειριστούμε τον εαυτό μας γιατί δεν τον ξέρουμε.
• Η κουλτούρα του αναρχισμού εμποδίζει τη θετική σκέψη και αναπαράγει τον προσδιορισμό του "εαυτού" σε μικροκλίμακα και όχι σε ευρύτερα πλαίσια.
• Η Τουρκία έχει επιτύχει τον συγκερασμό συναισθήματος και σκοπού, τον οποίο εμείς, σταδιακά, έχουμε χάσει από το 1981 και εξής. Έτσι ο προσανατολισμός μας προς την Ευρώπη δεν έχει συναισθηματικό αντίκρυσμα.
• Η επιπολαιότητα ως απέραντη δυνατότητα υπεκφυγής.
• Όταν ο Έλληνας πετυχαίνει στην Ελλάδα όπως στο εξωτερικό τότε θα έχουμε αλλάξει. Τότε θα έχουμε επιτύχει μια "επανάσταση στα μυαλά"

...με όποιο δάσκαλο καθίσεις

Παρά τα θρυλούμενα περί της μη αποτελεσματικότητας της εκπαίδευσης στη χώρα μας η απόδειξη περί του αντιθέτου είναι, ελπίζω, πλέον γνωστή στο πανελλήνιο. Αρκεί να συνδέσουμε τη χτεσινή κατάληψη της ΝΕΤ από ωρομίσθιους αδιόριστους εκπαιδευτικούς με εκείνη των μαθητών πριν από δύο χρόνια, όταν τα "δεκεμβριανά" προκάλεσαν αναλύσεις επί αναλύσεων για την αγωνιζόμενη νεολαία που διεκδικεί ένα καλύτερο αύριο. Τώρα αποδεικνύεται ότι οι τότε οι μαθητές που κρέμασαν το πανό με το σύνθημα "σταματήστε να κοιτάτε, βγείτε όλοι στους δρόμους", ήταν γαλουχημένοι από τη στάση ζωής των δασκάλων τους, ή μάλλον για να είμαστε δίκαιοι τους είχαν ξεπεράσει, εφόσον το μήνυμά τους είχε μεγαλύτερη έμπνευση άρα εμβέλεια.

Με αυτά τα δεδομένα δικαιούμεθα νομίζω να είμαστε υπερήφανοι για τη μεταλαμπάδευση των αξιών της διαρκούς εγρήγορσης και επανάστασης στον μαθητικό πληθυσμό. Δικαιούμεθα να διατρανώσουμε σε όσους το αμφισβητούν ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει επαρκώς εφοδιάσει τους νέους με όλες εκείνες τις δεξιότητες που απαιτούνται για αντίσταση και ανατροπή.

Θα πρότεινα μάλιστα σε όσους σχεδιάζουν την αξιολόγηση της εκπαίδευσης και του εκπαιδευτικού έργου να συμπεριλάβουν στους δείκτες ποιότητας και τα ακόλουθα κριτήρια:

• πόσες καταλήψεις δημοσίων χώρων υλοποιήσατε;
• με ποια συνθήματα πλαισιώσατε τη δράση σας;
• ποια ήταν τα αποτελέσματα της κινητοποίησης;

Θα συμβούλευα μάλιστα το Υπουργείο Παιδείας Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων να μεριμνήσει για τον άμεσο διορισμό των συγκεκριμένων αδιόριστων εκπαιδευτικών, οι οποίοι απέδειξαν στην πράξη την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας τους, παρόλο που ως ωρομίσθιοι δεν εργάστηκαν με πλήρες ωράριο.

Τέλος οι μαθητές και οι μαθήτριες των σχολείων της χώρας μας δικαιούνται να υπερηφανεύονται ότι υλοποίησαν με τη δράση τους το αρχαιοελληνικό "άμες δε γ' εσόμεθα πολλώ κάρρονες".

Samuel Barclay Beckett

Ίσως έφυγαν τα καλύτερά μου χρόνια.

Τότε που υπήρχε ακόμα ευκαιρία για ευτυχία.

Δεν θα 'θελα όμως επ' ουδενί να γυρίσουν.

Τουλάχιστον με τη φωτιά που με καίει τώρα.

Ναι, δεν θα 'θελα να γυρίσουν επ' ουδενί.

"Εάλω το ψεύδος"

Ως λεζάντα της γελοιογραφίας (;) στην προηγούμενη ανάρτηση, μερικά αποσπάσματα από την πρόσφατη (25-4-10) ομιλία του Αλέκου Παπαδόπουλου, επ' ευκαιρία της ενεργοποίησης του μηχανισμού στήριξης (ολόκληρη η ομιλία εδώ).

"Εάλω το ψεύδος. Από την Παρασκευή η χώρα βρίσκεται υπό “Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο”...

Τι πρέπει να κάνουμε για να ξεφύγουμε από την βαθειά οικονομική κρίση, που ενέσκηψε στη χώρα... Να εφαρμόσουμε το τρίπτυχο: Εθνική Αυτογνωσία – Εθνική Απόφαση – Εθνική Αξιοπρέπεια...

Η μεταπολίτευση υπήρξε ένα ιδιαίτερα σημαντικό ιστορικό γεγονός για τη χώρα. Δεν αποκατέστησε απλώς τη Δημοκρατία. Την στερέωσε και έχτισε τις δημοκρατικές ελευθερίες, τα δημοκρατικά δικαιώματα και την ελευθερία της έκφρασης χωρίς καμία δυνατότητα επιστροφής σε κάποιο καθεστώς που θα τις αμφισβητούσε, όπως γινόταν στο παρελθόν.

Ταυτόχρονα, όμως καλλιέργησε τον πολιτικό ναρκισσισμό, την αμεριμνησία, τον λαϊκισμό, την δημοκοπία, τον ψευδοπροοδευτισμό, τον συντεχνιασμό, την αδυναμία συγκρότησης πολιτικών, τον πολιτικό ερασιτεχνισμό, τα σύνδρομα του πολιτικού κόστους, την προσωποποιημένη αντίληψη της πολιτικής, τις αναξιοκρατικές επιλογές, την υποκατάσταση της πολιτικής από την προπαγάνδα και την εντυπωσιοθηρία, την οικοδόμηση της ευημερίας όχι στο μόχθο και στην προσπάθεια αλλά σε δανειακά κεφάλαια.

Δηλαδή, κυρίες και κύριοι, μεθυσμένοι από την απόλαυση της Δημοκρατίας αρχίσαμε να περιφρονούμε προκλητικά τον μόνο τελικά σταθερό μηχανισμό διάσωσης της χώρας, που είναι η εθνική μας αυτογνωσία...

Το πνιγηρό οικονομικό μας πρόβλημα δεν είναι μόνο ένα συγκυριακό αποτέλεσμα ανεύθυνων οικονομικών επιλογών. Βεβαίως, η λαίλαπα της τελευταίας πενταετούς δεξιάς διακυβέρνησης το επιδείνωσε ποιοτικά και δραματικά. Το κεντρικό όμως αίτιο είναι η βαθειά αυτοκαταστροφική επιλογή που σημάδευσε την μεταπολιτευτική περίοδο, παράγοντας ένα ελληνικό φαινόμενο, το οποίο δυστυχώς δεν είναι πρωτοφανές γιατί το ζήσαμε και σε άλλες εποχές της ιστορίας μας, όταν η χώρα οδηγήθηκε στη χρεοκοπία...

Η ιδεολογία και ο πολιτισμός του φαινομένου ταυτίζεται με το έμβλημά του σε όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης: «ένας λαός που έχει το ένα χέρι με υψωμένη γροθιά και το άλλο στη ζητιανιά». Η υψωμένη γροθιά εξέφραζε το μεταδικτατορικό σφρίγος της κοινωνίας, που ξοδεύτηκε όμως άδοξα με την παραγωγική απενεργοποίηση της χώρας και την αναζήτηση δανείων από τις διεθνείς αγορές και πόρων από την Ευρωπαϊκή Ένωση από το άλλο χέρι. Υπεύθυνη του φαινομένου αυτού είναι όλη η πολιτική τάξη της χώρας με κεντρική ευθύνη και του ίδιου του ΠΑΣΟΚ. Στην αντίληψη αυτή προσχώρησαν και όλες οι πολιτικές δυνάμεις. Τόσο η ιστορικά πάντα λαϊκίστικη ελληνική Δεξιά, όσο και η απροσάρμοστη και παρωχημένη ελληνική Αριστερά. Αν υπήρξαν πολιτικές διαφωνίες μεταξύ τους, αφορούσαν μόνο στην πλειοδοσία των παροχών και σε ανούσιες διαδικασίες. Αυτός ο συνδυασμός ήταν το εκρηκτικό μείγμα στη σύγχρονη Ελλάδα, που επέφερε κοινωνικές αλλοιώσεις, γέννησε απληστία, αφυδάτωσε το πολιτικό σύστημα, κατασκεύασε καρπωτές παράνομων και «νομιμοφανών» προσόδων, σώρευσε επιρροή σε παραθεσμικά κέντρα εξουσίας... στη δεκαετία του ’70 και του ’80 ανεχθήκαμε ή και υποδαυλίσαμε την πλήρη σχεδόν αποβιομηχανοποίηση της χώρας ενώ στις μέρες μας παρακολουθούμε ως απλοί παρατηρητές (α) την εξοντωτική, λόγω της κρίσης, αποβιοτεχνοποίηση της χώρας, δηλαδή το τέλος των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων που επέζησαν τα τελευταία χρόνια με ακριβό παραγωγικό κόστος και κυρίως χάρις στην φοροδιαφυγής και (β) την κατάρρευση του αγροτικού τομέα.

Αυξήσαμε μεν επί 35 χρόνια ανορθόδοξα τα αγροτικά εισοδήματα μέσα κυρίως από τις κοινοτικές εισροές, μετατρέποντας τους αγρότες από μαχητές του κάμπου σε “εισοδηματίες”. Επί 35 χρόνια επίσης η πολιτική τάξη έπαιξε πελατειακά με τις χωρίς όρια παροχές στην υπόλοιπη κοινωνία μέσω του κρατικού δανεισμού και των κοινοτικών πόρων. Όταν μάλιστα είχε ξεκινήσει η αποβιομηχανοποίηση, διογκώσαμε τις προβληματικές επιχειρήσεις και τον δημόσιο τομέα νομίζοντας ότι μ’ αυτό τον τρόπο επιλύαμε το πρόβλημα της απασχόλησης. Όλα αυτά τ΄ αποκαλούσαμε “κοινωνική πολιτική με δανεικά”. Ονομάσαμε αναδιανομή του εισοδήματος την διανομή των δανείων και των πόρων της Ε.Ε. Η αναδιανομή θέλει πολιτικό σθένος. Για την διανομή των δανεικών, αρκεί το πολιτικό θράσος. Αντιπολίτευση σ’ αυτή την κυριαρχούσα άποψη και ιδεολογία περί αναδιανομής δεν υπήρξε...

αν πρέπει να λάβεις μέτρα επώδυνα, πρέπει πρώτα να τα πιστεύεις για να μπορείς και να τα εφαρμόσεις.

Ο τραγικός ρεαλισμός της ιστορίας λειτουργεί ερήμην των βραδυπορούντων...

το μεταπολιτευτικό οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης της χώρας μας αν δεν απεβίωσε ήδη, πνέει τα λοίσθια. Το παράδοξο όμως είναι ότι η μεταπολιτευτική πολιτική τάξη της χώρας, που υιοθέτησε, αναπαρήγαγε και αναπαρήχθη μαζί του, είναι και εκείνη, η οποία διεκδικεί και εκ των πραγμάτων καλείται να διαχειριστεί τη νέα ιστορική περίοδο που ανοίγει με την υπαγωγή μας υπό “Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο”. Για να το πετύχει όμως χρειάζεται τουλάχιστον αυτή τη φορά να προχωρήσει σ’ έναν άλλο τύπο διαχείρισης των προσδοκιών του Έθνους, κάτω από τις νέες δύσκολες περιστάσεις...

Στον πηγαιμό για την "Ιθάκη του μηχανισμού στήριξης"

O Αnsel Adams στο Μουσείο Μπενάκη

"Photography, as a powerful medium of expression and communications, offers an infinite variety of perception, interpretation and execution."

"A great photograph is one that fully expresses what one feels, in the deepest sense, about what is being photographed."

"A true photograph need not be explained, nor can it be contained in words."
"In wisdom gathered over time I have found that every experience is a form of exploration."

"Some photographers take reality... and impose the domination of their own thought and spirit. Others come before reality more tenderly and a photograph to them is an instrument of love and revelation."

Η τρίτη (και φαρμακερή;) του "δυστυχώς επτωχεύσαμεν"

Η περιώνυμη φράση "δυστυχώς επτωχεύσαμεν" χρησιμοποιήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου του 1893 από τον Χαρίλαο Τρικούπη, για να δηλώσει την αδυναμία του κράτους να αποπληρώσει το δημόσιο χρέος. Η χώρα κήρυξε πτώχευση, η οποία επέφερε την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Παρόμοια φράση, "τελικώς επτωχεύσαμεν", χρησιμοποίησε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος τον Μάιο του 1932, για να κηρύξει άλλη μια φορά πτώχευση, κάτω από το υψηλό χρέος από τον δανεισμό μετά την Μικρασιατική Καταστροφή αλλά και τη διεθνή οικονομική ύφεση από το Κράχ του 1929.

Παρόμοια φράση δεν χρησιμοποιήθηκε τούτη τη φορά, αλλά η αίσθηση της πτώχευσης, του τέλους της μεταπολίτευσης, της κοσμοαντίληψης και των αξιών μας είναι "πανταχού παρούσα".

Αξίζει εδώ να απομονώσουμε το ακόλουθο τμήμα από αγόρευση του Τρικούπη στη Βουλή, στις 24-3-1889, όταν προσπαθούσε να πείσει το κοινοβούλιο για την ορθότητα της φορολογικής του πολιτικής και την ενίσχυση των έμμεσων φόρων, προκειμένου έτσι να χρηματοδοτήσει την ανορθωτική του προσπάθεια:

"Επειδή η Ελλάς είναι Κράτος πτωχόν, έπεται ότι και ο έλλην είναι πτωχός. Αλλά τα δύο ταύτα είναι παντή διάφορα. Η Ελλάς βεβαίως είναι Κράτος μικρόν και Κράτος πτωχόν, αλλ' ουδεμίαν έχομεν απόδειξιν ότι ο Έλλην είναι πενέστερος του πολίτου άλλου Κράτους. Τα εξωτερικά φαινόμενα μαρτυρούσι μάλλον το εναντίον. διότι οι πλείστοι των ελλήνων είναι γαιοκτήμονες... έχομεν και άλλην ένδειξιν του πλούτου της χώρας, έχομεν το ημερομίσθιον. Ου μόνον ο έλλην απολαμβάνει ημερομίσθιον ανώτερον των ημερομισθίων, άτινα κατά μέσον όρον επικρατούσι παρ' άλλοις έθνεσιν, αλλ' η Ελλάς προσελκύει δια τον όρον των ημερομισθίων εργάτας εκ του εξωτερικού ... εις τα δημόσια έργα και εις την καλλιέργειαν των κτημάτων ιδία της σταφίδος. Ηκούσθη ποτέ έλλην μεταβαίνων εις ξένην χώραν προς καλλιέργειαν κτημάτων ή ως εργάτης δημοσίων έργων; Προδήλως η πρόσοδος ήτοι ο πλούτος του καλλιεργητού ή του εργάτου εν Ελλάδι είναι ανωτέρα ή εν τοις κράτεσι, ων εκπατρίζονται οι πολίται εις προσπορισμόν των προς το ζην. Η Ελλάς άρα δεν είναι χώρα πτωχή, όταν εξετάσωμεν αυτήν εν τη εννοία της αναλογίας του εθνικού πλούτου επί έκαστον πολίτην." (το απόσπασμα από τον ΙΔ΄ τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, σελ. 73)

Και ενώ η σύνδεση της Ελλάδας με την πενία αναπαράγει ανάλογη διαπίστωση του Ηροδότου, «τη ελλάδι πενίη μεν αει ποτε σύντροφος έστιν», η χρήση της από τον Χαρίλαο Τρικούπη γίνεται για να αναδειχθεί η αντίθεση της "πτωχής Ελλάδος" με τους μη πτωχούς Έλληνες και να δικαιολογηθεί έτσι η οικονομική του πολιτική.

Πόσες και ποιες είναι οι αναλογίες με τα συμβαίνοντα σήμερα;

Μπορούμε να καταγγείλουμε μαζί με τον Γεώργιο Παπανδρέου (τον γέρο της δημοκρατίας) ότι «στην Ελλάδα συνήθως ευδοκιμούν οι αριθμοί και πάσχουν οι άνθρωποι» ή μήπως είναι αληθέστερο το αντίστροφο "στην Ελλάδα συνήθως ευδοκιμούν οι μεμονωμένοι άνθρωποι και πάσχουν οι αριθμοί" (του ελλείμματος, του δημόσιου χρέους, των επιτοκίων δανεισμού);

Η ηδονή της ανάγνωσης και ...οι οδύνες της

Στην τελευταία παράγραφο του δοκιμίου της Βιρτζίνια Γούλφ "Πώς να διαβάσουμε ένα βιβλίο" αναφέρονται τα ακόλουθα:

"Ωστόσο ποιος διαβάζει για να επιτύχει κάποιο αποτέλεσμα, όσο κι αν αυτό είναι επιθυμητό; Δεν υπάρχουν άραγε ενασχολήσεις που τις συνηθίζουμε γιατί είναι καλές καθεαυτές και μερικές απολαύσεις που είναι αυτοσκοπός; Και το διάβασμα δεν βρίσκεται ανάμεσα σ' αυτές; Εγώ τουλάχιστον ονειρεύομαι μερικές φορές ότι, όταν έρθει η Ημέρα της Κρίσεως και όλοι οι μεγάλοι: κατακτητές, νομικοί, πολιτικοί, θα πάνε να πάρουν την ανταμοιβή τους -το στεφάνι, τις δάφνες, και τα ονόματά τους σκαλισμένα ανεξίτηλα πάνω σε ακατάλυτο μάρμαρο- ο Παντοδύναμος θα στραφεί προς τον Πέτρο και θα πει, όχι χωρίς φθόνο, σαν μας δει να πλησιάζουμε με τα βιβλία μας στα χέρια: "Ιδού, αυτοί δεν χρειάζονται καμιάν αμοιβή. Δεν έχουμε τίποτα να τους δώσουμε. Αγάπησαν το διάβασμα."

Ποια άραγε βιβλία να κουβαλούν στα χέρια οι ευδαίμονες που αξιώθηκαν την υπέρτατη ανταμοιβή; Ο Κάφκα πιστεύει πως: "πρέπει να διαβάζουμε μόνο βιβλία που μας κεντρίζουν και μας τύπτουν. Αν το βιβλίο που διαβάζουμε δε μας ταρακουνήσει συθέμελα σαν χτύπημα στο κρανίο, τότε γιατί να μπούμε στον κόπο να το διαβάσουμε; Για να "μας κάνει ευτυχισμένους", όπως λες; Θεέ μου, το ίδιο ευτυχισμένοι θα ήμασταν και χωρίς καθόλου βιβλία [...] αυτό που χρειαζόμαστε είναι βιβλία που μας χτυπάνε σαν τη μεγαλύτερη κακοτυχία [...] που μας κάνουν να νιώθουμε σαν να μας έχουν εξορίσει στο δάσος [...] ένα βιβλίο πρέπει να είναι το τσεκούρι που σπάει την παγωμένη θάλασσα μέσα μας."

Αντίληψη που πόρρω απέχει από την τρέχουσα, σύμφωνα με την οποία η ηδονή της ανάγνωσης συνδέεται με τον βαθμό στον οποίο επιτυγχάνεται η φυγή από μιαν οδυνηρή πραγματικότητα και διασφαλίζεται η φανταστική βίωση της ευτυχίας, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τους τίτλους και το περιεχόμενο των ευπώλητων βιβλίων.

Όπως και να' χει το διάβασμα είναι καλύτερο από την παρακολούθηση λ.χ. των τηλεοπτικών προγραμμάτων. Όπως, άλλωστε, υποστηρίζει η ίδια συγγραφέας στο έργο της Ορλάντο "Ένα σαχλό τραγούδι του Σαίξπηρ έχει κάνει πολύ περισσότερα πράγματα για τους φτωχούς και τους μοχθηρούς [αμαρτωλούς] απ' ό,τι όλοι οι ιεροκήρυκες και οι ανθρωπιστές του κόσμου".

Με άλλα λόγια η ανάγνωση ενός σπουδαίου έργου είναι πράξη ανατρεπτική, εκεί που η ανάγνωση ενός τυχαίου βιβλίου εξασφαλίζει τελικά τη διαιώνιση της καθεστηκυίας τάξης.

Νηπενθή 2

Και άλλο νηπενθές, αν και είναι σίγουρο ότι οι σύντροφοι του Οδυσσέα δεν έφαγαν το συγκεκριμένο είδος λωτού, που μας ήρθε από την Άπω Ανατολή μέσω των Ισπανών θαλασσοπόρων. Γι' αυτό φαίνεται τούτο το τελευταίο δεν είναι τόσο δραστικό, όσο εκείνο των λωτοφάγων.

Και άλλο το "νηπενθές" (εντομοφάγο φυτό!) εκείνο που πρόσφερε η Ωραία Ελένη στους συνδαιτυμόνες της (στον Μενέλαο, στον Πεισίστρατο, τον γιο του Νέστορα, και στον Τηλέμαχο), επειδή, ενθυμούμενοι την προσφορά του Οδυσσέα στην άλωση της Τροίας και την εκκρεμότητα του νόστου του, είχαν πλαντάξει στο κλάμα. Με την έντονη δράση του, σε συνέργεια με το κρασί, αποδείχτηκε κατευναστικό και παυσίλυπο: "νηπενθές τ' ἀχολόν τε,κακῶν ἐπίληθον ἁπάντων" (δ, 221).

Σε στιγμές κρίσης ενδείκνυται η καταφυγή σε νηπενθή;

Η, πρόσκαιρη έστω, ελάττωση του άλγους αποτελεί προϋπόθεση στιγμιαίας επιβίωσης, δεν ανατρέπει, ωστόσο, τα γεγονότα και τις συνθήκες που τα αναπαράγουν.

Κι αν δεν διαφαίνεται ή δεν υφίσταται δυνατότητα ανατροπής;

Ίσως τότε είναι απολύτως αναγκαία μια γυναικεία φιγούρα, για να προσφέρει κάποιο "λησμονικό του πόνου", όπως ταιριάζει στον παραδοσιακό της ρόλο.

Νηπενθές

Τα νηπενθή πάντα κοντά μας,
απασχολούν τα χέρια και "καθαρίζουν" το μυαλό από μαύρες σκέψεις και συναισθήματα.
Έστω για λίγο, όπως πάντα.

Το κόκκινο ξανά

Και άλλο κόκκινο...

κόκκινο της φωτιάς

Το κόκκινο της φωτιάς, της χαράς, του πάθους...
Το κόκκινο της άνοιξης στο μπαλκόνι μου.
Το κόκκινο της ψυχής μου...

Καλή ανάσταση ... εδώ και τώρα!

Μέσα στην πλημμυρίδα των ευχών για "καλή ανάσταση", στις κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών και στην επαναλαμβανόμενη επωδό του "Χριστός Ανέστη" ας θυμηθούμε ότι γενεσιουργός αιτία δημιουργίας πολιτισμού δεν υπήρξε πάντοτε η προσπάθεια σωτηρίας της ψυχής και κατάκτησης της αιώνιας ζωής, αλλά η αίσθηση της θνητότητας.

Ας θυμηθούμε τι λέει στη Νέκυια της Οδύσσειας η σκιά του νεκρού Αχιλλέα στον Οδυσσέα:

"μη δη μοι θάνατόν γε παραύδα, φαίδιμ' Οδυσσεύ.

βουλοίμην κ' επάρουρος εών θητευέμεν άλλω,

ανδρί παρ' ακλήρω, ώ μη βίοτος πολύς είη,

ή πάσιν νεκύεσσι καταφθιμένοισιν ανάσσειν" (λ 488-491)

Για την αρχαία ελληνική κοσμοθεωρία η μετά θάνατον ζωή ή δεν υπάρχει ή, αν υπάρχει, είναι πολύ χειρότερη απ' την επίγεια ζωή, αντίληψη που διαποτίζει την ελληνική ψυχή παρά τη χριστιανική διδασκαλία και αποτυπώνεται στα δημοτικά τραγούδια του κάτω κόσμου και του χάρου, όπως το παρακάτω.

"Ο κάτω κόσμος είν' κακός, γιατί δε ξημερώνει,

γιατί δεν κράζει ο πετεινός, δεν κελαδεί τ' αηδόνι.

Εκεί νερό δεν έχουσι και ρούχα δε φορούσι,

μόνο καπνό μαειρεύουσι και σκοτεινά δειπνούσι."

Δανείζομαι τη σκέψη του Καστοριάδη (Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, Αθήνα, 1986, Ύψιλον/βιβλία, σελ.22-24) για τη σημασία της συγκεκριμένης κοσμοαντίληψης:

"Η θεώρηση αυτή εμπνέει μια στάση σύμφωνα με την οποία ό,τι είναι να γίνει θα γίνει εδώ. Ό,τι δεν γίνεται εδώ, δεν γίνεται για μας, δεν μας αφορά, γίνεται αλλού, μεταξύ θεών, ή γίνεται στις ρίζες του χάους. Το σημαντικό για μας γίνεται εδώ, εξαρτάται από μας κι εμείς θα το κάνουμε. [...] Και αυτό εν γνώσει μας ότι υποκείμεθα στον ίδιο νόμο που διέπει και τον υπόλοιπο κόσμο, νόμο γενέσεως και φθοράς.

Το χάος το έχουμε και μέσα μας με την μορφή της ύβρεως, δηλ. της άγνοιας ή αδυναμίας αναγνωρίσεως των ορίων των πράξεών μας [...] Ο ελληνικός κόσμος κτίζεται πάνω στην επίγνωση ότι δεν υπάρχει φυγή από τον κόσμο κι από τον θάνατο, ότι ο άνθρωπος είναι θνητός. Στο σημείο αυτό θα τολμήσω να διορθώσω ένα μεγάλο Έλληνα ποιητή, τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Στο ποίημά του "Εις την οδόν των Φιλελλήνων", ο Εμπειρίκος τελειώνει με την ευχή: να γίνει πανανθρώπινη η δόξα των Ελλήνων, που πρώτοι, θαρρώ, αυτοί, στον κόσμο εδώ κάτω, έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου. Εγώ θα έλεγα: έκαναν οίστρο της ζωής την γνώση του θανάτου.

Ο φόβος του θανάτου διακατείχε παντού και πάντοτε όλους τους θνητούς. Ίσως αυτός μας εμποδίζει κι εμάς σήμερα, όπως εμπόδισε πολλές φορές στο παρελθόν τους ανθρώπους, να έχουμε τον απαιτούμενο οίστρο για την ζωή μας, να έχουμε δηλαδή την επίγνωση ότι είμαστε πραγματικά θνητοί, και ό,τι έχουμε να κάνουμε, αν γίνεται, θα γίνει εδώ, από μας, και εδώ θα το κάνουμε, εμείς."

εθνικές επέτειοι και θρησκευτικές κατανύξεις

Έρχομαι, μεγαλύνοντας κι εφαρμόζοντας,

Ξεπερνώντας ευθύς εξαρχής τους παλιούς δειλούς ψιλικατζήδες,

Παίρνοντας ακριβώς τις διαστάσεις του Ιεχωβά,

Λιθογραφώντας τον Κρόνο, τον γιο του τον Δία, και τον Ηρακλή τον εγγονό του,

Προσχέδια αγοράζοντας του Όσιρι, της Ίσιδας, του Βήλου, του Βράχμα, του Βούδα,

Βάζοντας στο λεύκωμά μου σκόρπια τον Μανιτού και τον Αλλάχ πάνω σ' ένα φύλλο,

Μαζί με τον Οντίν και τον φρικαλέο Μεξιτλί και κάθε λογής είδωλο και εικόνα,

Τους παίρνω όλους για όσο αξίζουν κι ούτε δεκάρα παραπάνω,

Αποδεχόμενος πως κάποτε έζησαν κι έκαναν το έργο των καιρών τους.

Walt Whitman (1819-1892)

Τα αριστεία στην εκπαίδευση

Στην εποχή της πλειοδοσίας αριστούχων μαθητών (μέσος όρος επίδοσης τμήματος άκουσον - άκουσον 17 ή 18, και μάλιστα στα περισσότερα μαθήματα και όχι μόνο στη γυμναστική ή τα καλλιτεχνικά, όπως σε έναν βαθμό συνέβαινε και παλαιότερα), δεν μπορεί να απονέμονται αριστεία για την καινοτόμο δράση 100 μεμονωμένων εκπαιδευτικών ή 100 σχολικών μονάδων, επειδή, σύμφωνα με ανακοίνωση της ΟΛΜΕ:

• Η υπουργική βράβευση [...] αποτελεί και προσβολή για όλους εκείνους τους συναδέλφους που δεν χωράνε στα αμερικάνικης έμπνευσης «top-100» [...]
• Για τους εκπαιδευτικούς η συνεργασία των συναδέλφων και όχι ο διαγκωνισμός των υποψηφίων είναι η ελπίδα του ελληνικού σχολείου [...]
• Η αναγνώριση του έργου μας έρχεται μέσα από τα μάτια των μαθητών μας και των γονιών τους και όχι από επιτροπές πρόθυμων συνεργατών ενός υπουργείου που σταθερά απαξιώνει και επίμονα συκοφαντεί τους εκπαιδευτικούς [...]
• Για εμάς το σχολείο του ανταγωνισμού, της φτήνιας, της χορηγίας και των μετρήσιμων επιδόσεων δεν είναι το σχολείο του μέλλοντος, αλλά του παρελθόντος
• Το σχέδιο τους αναπαράγει το σχολείο των εξετάσεων, της αμάθειας και της υποχρηματοδότησης
• Αντίθετα ο αγώνας μας υπηρετεί το σχολείο της ισότητας, της αξιοπρεπούς χρηματοδότησης, της συνεργασίας και της πάλης για μια γνώση χρήσιμη στην αναζήτηση της αλήθειας, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας.
• [...] αυτοί που θέλουν να στερήσουν τις λαϊκές κατακτήσεις ενός ολόκληρου αιώνα δεν μπορούν να εμπνεύσουν όραμα και εκπαιδευτικό κίνημα, γιατί αυτοί που αντλούν την ποίηση τους από το παρελθόν δεν μπορούν για πολύ να ξεγελούν πολλούς».

Ομολογώ ότι δεν μπορώ να παρακολουθήσω τη συλλογιστική του κειμένου και ειδικότερα τα εξής:

• Γιατί η βράβευση ορισμένων είναι προσβολή για όσους δεν "χωράνε στα αμερικάνικης έμπνευσης «top-100»; Αν έτσι κι αλλιώς είναι κάτι που δεν τους ταιριάζει, τότε δεν τους ενδιαφέρει, άρα γιατί να τους προσβάλλει; Πόσοι ακριβώς είναι αυτοί;
• Είναι σίγουρο ότι η πλειονότητα των εκπαιδευτικών διαφωνεί με μια αμερικανικής εμπνεύσεως διαδικασία, όταν, φαντάζομαι, ουδείς εκ των συντακτών της καταγγελίας διαφωνεί για την παγκόσμια κυριαρχία των αξιών του νεοφιλελευθερισμού και για την αμερικανοποίηση της κουλτούρας;
• Ποια ακριβώς διαδικασία καταγγέλλεται με την αναφορά στην αμερικανική πρακτική; Μήπως επιδιώκεται η ενεργοποίηση αντιαμερικανικών αντανακλαστικών απλώς και μόνο με τη χρήση του επιθέτου;
• Μήπως το κείμενο και η στάση της ΟΛΜΕ προσβάλλει τους συναδέλφους που βραβεύτηκαν; Η μήπως η προσβολή των συγκεκριμένων δεν "μετράει" επειδή δεν συνιστούν "κρίσιμη μάζα";
• Γιατί η εν λόγω δράση αποκλείει τη συνεργασία εκπαιδευτικών, αφού άλλωστε η βράβευση αφορά και ολόκληρες σχολικές μονάδες; Από πότε η καινοτόμος δράση ενός, έστω, εκπαιδευτικού, στο πλαίσιο του σχολικού θεσμού πάντα, δεν εμπεριέχει, τουλάχιστον, την μαθητική εμπλοκή και προσπάθεια;
• Γιατί η ανάληψη πρωτοβουλιών από μέρους ορισμένων εκπαιδευτικών θεωρείται "διαγκωνισμός" και όχι (ευγενής) άμιλλα, όπως, άλλωστε, συνηθίζεται στο πλαίσιο του σχολικού θεσμού, ακόμα και όταν η εγκυρότητα της χρήσης του είναι αμφισβητήσιμη.
• Ποια είδους συνεργασία μεταξύ των συναδέλφων συνιστά ελπίδα του ελληνικού σχολείου;
• Γιατί η διάκριση αντιμάχεται τη συνεργασία και γιατί αποκλείεται το ενδεχόμενο η διάκριση να λειτουργήσει ως κίνητρο για την ανάληψη παρόμοιων πρωτοβουλιών στο μέλλον και από άλλους εκπαιδευτικούς ή σχολικές μονάδες; Γιατί η διάκριση μιας σχολικής μονάδας δεν αποτελεί ευκαιρία να προβληθεί το έργο της στην τοπική κοινωνία (και ευρύτερα) και άρα να επιτύχει μεγαλύτερη συνδρομή στο έργο της και άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία;
• Αν πράγματι η διαδικασία επιλογής των «top-100» έγινε από συνεργάτες του υπουργείου που "σταθερά απαξιώνουν και επίμονα συκοφαντούν τους εκπαιδευτικούς" , τότε γιατί βράβευσαν τους συγκεκριμένους; Δεν είναι μία αντίφαση από τη μια να συκοφαντεί κανείς τους εκπαιδευτικούς και από την άλλη να τους βραβεύει; Αν η συγκεκριμένη φράση υπονοεί τη διαφωνία της ΟΛΜΕ για τα κριτήρια επιλογής, τότε γιατί δεν αναφέρει τα σημεία της διαφωνίας της και γιατί δεν αντιπροτείνει τα δικά της; Από πότε ένας "πρόθυμος συνεργάτης" ενός υπουργείου ταυτίζεται με τον δοσίλογο ή τον προδότη;
• Με δεδομένο ότι η "αναγνώριση του έργου μας έρχεται μέσα από τα μάτια των μαθητών μας και των γονιών τους", δεν θα ήταν εύλογο να αντιπροτείνει η ΟΛΜΕ για τη συγκεκριμένη βράβευση, και όχι μόνο, να λαμβάνεται υπόψη, η εκτίμηση που τρέφουν για το ελληνικό σχολείο και τους λειτουργούς του οι μαθητές και οι γονείς τους; Μήπως επικαλείται τη γνώμη τους όσο παραμένει συγκεχυμένη ή, έστω, αποτυπώνεται σε ερευνητικές προσπάθειες που δεν επηρεάζουν την εκπαιδευτική πολιτική (βλ. για παράδειγμα τα πάμπολλα ερευνητικά δεδομένα που απεικονίζουν την απαξίωση του δημόσιου σχολείου και την προτίμηση των φροντιστηρίων). Και βέβαια γιατί η ΟΛΜΕ να μη σχεδιάσει και να μην αναλάβει την εν λόγω διαδικασία συλλογής δεδομένων, ώστε να διασφαλίζεται η εγκυρότητα και η αξιοπιστία του αποτελέσματος;
• Γιατί η αναγνώριση της πολιτείας αντιδιαστέλλεται στην αναγνώριση του έργου ενός εκπαιδευτικού από μέρους των μαθητών και των γονιών τους, με την προϋπόθεση ότι και στις δύο περιπτώσεις διασφαλίζεται η εγκυρότητα της διαδικασίας.
• Αν το σχολείο "των μετρήσιμων επιδόσεων είναι το σχολείο του παρελθόντος", γιατί η ΟΛΜΕ δεν καλεί τους εκπαιδευτικούς να πάψουν να βάζουν διαγωνίσματα και βαθμούς και να βραβεύουν τους μαθητές τους, όπως κάνουν κάθε χρόνο στα σχολεία; Γιατί επίσης δεν εισηγείται την αποχή από τη βαθμολογία των μαθητικών γραπτών στις πανελλαδικές εξετάσεις;
• Αν το σχολείο του ανταγωνισμού είναι καταδικαστέο, γιατί να υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ των κομμάτων στους συνδικαλιστικούς αγώνες;
• Γιατί το σχολείο της χορηγίας είναι εκείνο του παρελθόντος και γιατί η χορηγία είναι αδίκημα;
• Αν δεχτούμε ότι το σχολείο "της φτήνιας" είναι "το σχολείο του παρελθόντος και όχι του μέλλοντος" η φράση μοιάζει για διαφήμιση του Υπουργείου!
• Γιατί η θεσμοθέτηση βραβείων για καινοτόμες δράσεις αναπαράγει "το σχολείο της αμάθειας", με άλλα λόγια γιατί η καινοτομία ταυτίζεται με την αμάθεια και με ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι προάγει τη γνώση;
• Αν με τη βράβευση ορισμένων εκπαιδευτικών και σχολικών μονάδων διαιωνίζεται το σχολείο της υποχρηματοδότησης, μάλλον η αντίδραση υπονοεί την επιθυμία πολυτελέστερης τελετής.
• Ποιες είναι οι λαϊκές κατακτήσεις ενός ολόκληρου αιώνα τις οποίες αντιμάχεται η συγκεκριμένη διαδικασία; Μήπως η απουσία κάθε είδους έγκυρης αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου θεωρείται λαϊκή κατάκτηση; Αν είναι έτσι, ποιοι πλήττονται περισσότερο με την ισοπέδωση και την απουσία διαδικασιών ανατροφοδότησης και άρα βελτίωσης της ποιότητας, οι έχοντες τη δυνατότητα να σπουδάσουν στα καλύτερα σχολεία διεθνώς ή οι μη έχοντες;
• Γιατί αυτοί που "αντλούν την ποίησή τους από το παρελθόν δεν μπορούν για πολύ να ξεγελούν τους πολλούς" και άρα "δεν μπορούν να εμπνεύσουν όραμα και εκπαιδευτικό κίνημα"; Πού πήγε η πίστη στην αξία της ελληνικής παράδοσης και στη σημασία των "κατακτήσεων ενός ολόκληρου αιώνα";
• Μήπως αντί για τον όρο "ποίηση" είναι προσφορότερος ο όρος "πρακτική" ή κάτι παρόμοιο; Γιατί η συγκεκριμένη "ποίηση" της ΟΛΜΕ μοιάζει υπερρεαλιστική. Και ουδεμία αντίρρηση υπάρχει για τη εν λόγω ποιητική, αλλά μήπως δεν συνάδει με την περίσταση επικοινωνίας για την οποία συντίθεται;

Όλα τούτα δεν συντελούν ούτε στη βελτίωση του θεσμού ούτε, πολύ περισσότερο, στην αναβάθμιση της εκπαιδευτικής πρακτικής, θέμα για το οποίο δεν νομίζω να υπάρχουν διαφωνίες.

Άνοιξη

Η αγάπη των φίλων είναι ορατή όχι μόνο στο τι μας προσφέρουν αλλά και στο πώς μας το προσφέρουν!

...περί κενού και τυφλότητος

Από Κενό σ' άλλο Κενό -

Μία οδό μηχανικά

Βάδισα δίχως Μίτο -

Αν στέκομαι - ή αφανίζομαι - ή προχωρώ -

Αδιάφορη το ίδιο -

Κι αν κάπου - τέλος - έφτασα,

Στο τέλος πια δεν επαρκούν

Θαμπές αποκαλύψεις -

Τα μάτια έκλεισα - και ήταν πιο ανάλαφρο -

Τυφλή - να ψηλαφίσω. (Emily Dickinson, 1863)

Ψηλαφίζοντας το κενό, στα τυφλά, δίχως μίτο, είναι πιο ανάλαφρο.

Ανατροπή.

Η τυφλότητα ως αγαθό ...το ίδιο και η σιωπή, όταν ο λόγος, συγκεχυμένος, δεν διαπερνά το σκότος.

Η φωνή του Οιδίποδα Τυράννου:

"ιώ σκότου

νέφος εμόν απότροπον, επιπλόμενον άφατον,

αδάματόν τε και δυσούριστον όν.

οίμοι,

οίμοι μάλ' αύθις. οίον εισέδυ μ' άμα

κέντρων τε τώνδ' οίστρημα και μνήμη κακών"

Η τυφλότητα του Οιδίποδα δεν είναι ανάλαφρη, συνδέεται με τη "μνήμη κακών", απ' τα οποία και πηγάζει. Ο λόγος, αποκαλυπτικός του σπαραγμού και της μηδαμινότητας της ανθρώπινης γνώσης.

Οι "τυφλοί" δεσμώτες του πλατωνικού σπηλαίου που βλέπουν μόνο τις σκιές των αληθινών πραγμάτων και οι λίγοι που "ανεβαίνουν" από το ημίφως της σπηλιάς και της άγνοιας και κατορθώνουν να αναμετρηθούν με το φως του ήλιου, της παιδείας. Η τυφλότητα και η σκιά, απεικάσματα του πραγματικού κόσμου. Η τυφλότητα που δεν ενοχλεί, γιατί δεν είναι συνειδητή. Εδώ "πονάει" το φως του ήλιου, όπως και καβαφικά Παράθυρα:

Σ΄ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ

μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ

για νάβρω τα παράθυρα. - Όταν ανοίξει

ένα παράθυρο θάναι παρηγορία -

Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ

να τάβρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω.

Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία.

Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει.

Η αναζήτηση του φωτός μέσα στο σκότος και ο φόβος για την αποκάλυψη. Η τυφλότητα ως αντίδοτο στην τυραννία του φωτός.

Η τυφλότητα του Σαραμάγκου στο ομώνυμο έργο, όπως και στο πλατωνικό σπήλαιο, οδηγεί σταδιακά από την αποκτήνωση στο φως, στην καταπληκτική σκηνή που οι τυφλοί πλένονται και πίνουν καθαρό νερό από κρυστάλλινα ποτήρια. Η τυφλότητα ως μέσο κάθαρσης και εξανθρωπισμού.

Η Emily Dickinson ψηλαφεί ένα "τέλος", όπου δεν αρκούν "θαμπές αποκαλύψεις", τυφλή. Και η τυφλότητα είναι "πιο ανάλαφρη", παρότι συνδέεται με τη βίωση του κενού. Η ίσως γι' αυτό.

...τύποι απόγνωσης

Ο Κίρκεγκορ μίλησε για δύο διακριτούς τύπους απόγνωσης: την απόγνωση του να έχεις αποτύχει να γίνεις ο εαυτός σου και την άλλη, τη μεγαλύτερη, όταν έχεις πραγματικά γίνει ο εαυτός σου.

Θέλω να ελπίζω ότι μάλλον εντάσσομαι στον πρώτο τύπο, αν και ποτέ δεν ξέρεις, παρά την προσπάθεια ενδοσκόπησης και αυτοκριτικής (πόσες φορές η αυτοκριτική σήμαινε συγχωροχάρτι αλήθεια;)

Ακόμα όμως βασανίζομαι να καταλάβω σε ποιον τύπο εντασσόμαστε ως έθνος. Γιατί ότι βρισκόμαστε σε απόγνωση μάλλον επιβεβαιώνεται από όλες μας τις αντιδράσεις μας, είτε αποτυπώνονται σε έντυπα ή ηλεκτρονικά κείμενα, είτε καταγράφονται στα καθημερινά μας βιώματα.

Κάποτε ο Τερζάκης, προσπαθώντας να δικαιολογήσει την ελληνική απαισιοδοξία, έγραφε:

"... εδώ και λίγα χρόνια στη μεσοπολεμική εποχή, είχε διατυπωθεί, υποστηρίχτηκε επίμονα, η άποψη πως η νεοελληνική λογοτεχνία πρέπει να είναι αισιόδοξη, γιατί ο ουρανός μας, λέει, είναι φωτεινός! Μόνο στο μακάριο νεοελληνικό μυαλό μπορούν να φυτρώνουν τέτοιες απροσδόκητες ιδέες. Μόνο εδώ μπορούν να γίνονται τέτοιες περίεργες συγχύσεις ανάμεσα στο γεωγραφικό κλίμα και στο ψυχικό. Η πιο απλή παρατήρηση θα μπορούσε να δείξει ωστόσο πως βόρειοι λαοί, κάτω από τους ζοφερούς τους ουρανούς, είναι ιδιοσυγκρασιακά ευθυμότατοι, σε σύγκριση με τον δικό μας. Σχεδόν παιδιά. Και μια ακόμη πιο εύκολη, πιο κοντινή παρατήρηση, θα έδειχνε πως το τραγούδι του Ρωμιού, το αυθόρμητο λαϊκό τραγούδι του γλεντιού του, είναι βαρύ από καημό και πάθος, θρηνητικό σχεδόν. Ραγιαδισμός, έλεγαν άλλοτε. Βλακείες. Ολάκερης της Ανατολής το τραγούδι είναι αργόσυρτο, μακρόσυρτο, λαγγεμένο. Το φως, το αδυσώπητο φως, δεν κάνει τη ζωή ευτράπελη. Κάνει ίσως τον κόσμο πιο περιπόθητο, και γι' αυτό τη συνείδηση της εφήμερης ζωής πιο πικραμένη.

Το φως, στην αρχαία ψυχή, φαίνεται να έχει παίξει έναν ειδικό ρόλο. Της έχει παρουσιάσει τον κόσμο, γύρω, καθαρά σχεδιασμένον, με σταθερά κι ευγενικά περιγράμματα, χρώματα χλωρά κι εξιδανικευμένα. Τίποτα από τα φασματικά θαμπόφωτα του βορρά, που έδωσαν εκεί λαβή στη δημιουργία μύθων με υπερβατικές καταξιώσεις. Για τον Έλληνα, τον κοινόν Έλληνα, ο κόσμος είναι αυτός που βλέπει, όχι άλλος. Κι αν υπάρχει κάποιος άλλος, όπου κατεβαίνουν οι νεκροί, αυτός εδώ είναι ο καλύτερος. Σπαράζει η ψυχή στη σκέψη πως θα τον αποχωριστεί, ακριβώς επειδή είναι πολύ φωτεινός, πολύ στέρεος, πολύ πειστικός, πολύ φιλικός για τον άνθρωπο. Δεν του χρειάζεται άλλος.

Να η πηγή της ελληνικής απαισιοδοξίας: ο κόσμος του φωτός - ο εφήμερος, ο τραγικά ωραίος. Ένας κόσμος που τον ζεις έντονα και φευγαλέα σαν ερωτική στιγμή."

Επανέρχομαι: αν το ελληνικό φως είναι η πηγή της ελληνικής απαισιοδοξίας, ποια είναι η πηγή της ελληνικής απόγνωσης; Μήπως ο καθρέφτης που αντανακλά το είδωλό μας;

"Η τρέλα της πρόβλεψης των δεινών"

"Καθώς τα αντικείμενα το φόβου και της ελπίδας είναι ακόμη αβέβαια, δεν θα έπρεπε να εμπιστευόμαστε τις παραστάσεις του ενός περισσότερο από τις παραστάσεις του άλλου, γιατί και οι δύο είναι εξίσου εσφαλμένες, και όσο η ελπίδα θεριεύει τη χαρά, ο φόβος επιδεινώνει τη δυστυχία. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι κανείς δε βρήκε τη χαρά της κατοχής ανάλογη με την προσδοκία που υποδαύλιζε την επιθυμία και εμψύχωνε την αναζήτηση. ούτε κανείς άνθρωπος βρήκε πως τα δεινά της ζωής ήταν πράγματι τόσο τρομερά όσο τα είχε περιγράψει η φαντασία".

Samuel Johnson

Τι γίνεται όμως όταν η πραγματικότητα υπερβαίνει τη φαντασία, με άλλα λόγια όταν η φαντασία δεν μπορεί να συλλάβει το έρεβος;