αναιδης ελπις: MATHIAS ENARD, Ο ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΕΡΕΩΜΑ

ΔΙΠΤΥΧΟ ΕΡΓΟ: διαφορετικοί ήρωες, διαφορετικές αφηγηματικές τεχνικές, διαφορετικό πλαίσιο

ΗΡΩΕΣ: ανώτερη - κατώτερη τάξη/ μορφωμένος- απλοϊκός / παθητικός- ενεργητικός πολεμιστής/ σχέση με γυναίκα ερωτική -βίαιη/ επώνυμος - ανώνυμος

ΠΛΑΙΣΙΟ: άστυ-φύση/ δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ψυχρός πόλεμος, πτώση τείχους- απροσδιόριστος πόλεμος

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: Τα κεφάλαια που αφορούν τον ανώνυμο λιποτάκτη ενός απροσδιόριστου πολέμου είναι γραμμένα από έναν παντογνώστη αφηγητή, στην αφήγηση του οποίου παρεμβάλλονται στίχοι σε πρώτο ή δεύτερο πρόσωπο, αποτυπώνοντας ενίοτε σκέψεις του ίδιου ή της γυναίκας που πλησίασε, ψάχνοντας καταφυγή από τον δικό της "πόλεμο".

Τα κεφάλαια που αφορούν τον επώνυμο ήρωα αφηγούνται από την κόρη του Ιρίνα, άλλα τα απαρτίζουν επιστολές που αντάλλαξαν ο Πολ με τη γυναίκα του Μάγια

ΤΙΤΛΟΣ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ "Είναι ένας γιουγκοσλαβικός ή ουγγρικός χορός, ο χορός της προδοσίας... ένας χορός αλήθειας, μαντείας - ανακαλύπτεις χορεύοντας τι σου έκρυψε ο άλλος. Δεν υπάρχει πια τίποτε να κρυφτεί, όλα βγαίνουν στο φως, όλα συγχωρούνται, χωρίς να χρειάζεται να ομολογήσουμε τίποτα, είναι η ομορφιά του χορού της προδοσίας...σε προστατεύει απ' τη ντροπή της ομολογίας, είναι ένας χορός που πρέπει να χορεύουμε την ώρα των αλλαγών, στους δύσκολους καιρούς" (σελ. 201-2)

Η προδοσία παίζει από την αρχή του βιβλίου και σε όλα τα επίπεδα λ.χ. "η προδοσία ξεκινάει από το σώμα, από πότε έχεις να πλυθείς (σελ. 10)".

ΕΙΤΕ ΜΕ ΤΗ ΜΙΑ ΕΙΤΕ ΜΕ ΤΗΝ ΑΛΛΗ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΗ ΕΚΔΟΧΗ ΙΔΙΑ Η ΠΡΟΔΟΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ, ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΑΣ, ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ, ΤΗΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ, ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ, ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ, ΤΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ...

Η γραφή εστιάζει στα απολύτως αναγκαία, λυρική, ακριβής, υπαινικτική, επιστημονική/ μαθηματική, ανάλογα με το κεφάλαιο. Πολλές φορές παίρνει τη μορφή γνωμικών: κανείς δεν θα βοηθήσει έναν λιποτάκτη... το πένθος είναι μια μορφή ατέρμονης παρουσίας: εικόνες, αρώματα, γεύσεις, όνειρα...η παιδική ηλικία καραδοκεί, είναι ένα τέρας σαν τα άλλα... ξεροκέφαλος σαν αξίωμα... ο πόλεμος σε παρέδωσε στην αγριότητα και τη μοναξιά της παιδικής ηλικίας... τι φρικτή εντύπωση να ξαναδιαβάζεις τον εαυτό σου με είκοσι χρόνια απόσταση. ακόμα χειρότερα απ' το να βρίσκεις μια παλιά φωτογραφία... η μοναξιά του ιστορικού των μαθηματικών που δεν τον διαβάζουν ούτε οι ιστορικοί ούτε οι μαθηματικοί... οι αντιφάσεις, όταν δεν είναι κακόπιστες, είναι τα ορατά μέρη σπουδαίων θεωρημάτων που δεν έχουν διατυπωθεί ακόμα...τα μαθηματικά είναι το άλλο όνομα της ελπίδας...κανείς δεν είναι δεκαεννιά ετών μες στον πόλεμο, όλοι είναι πάνω από εκατό...οι χτίστες τεραστίων ονείρων έιναι πάντα θλιμμένοι... τα μαθηματικά είναι ένα πέπλο ριγμένο πάνω στον κόσμο, που αγκαλιάζει τις καμπύλες του κόσμου, για να τον τυλίξει εντελώς. είναι μια γλώσσα και είναι ένα υλικό, λέξεις σε ένα χέρι, χείλη σε έναν ώμο... η αγαπημένη επιδερμίδα σου, κάθε πόρος με τη μοναδικότητά του, κι εσύ άυπνη εξίσωση, αγάπη ανεπίλυτη... πρέπει να επικεντρωθούμε στο εξαιρετικό. να διατηρηθούμε στο απολύτως τέλειο. να μη διαρκέσουμε για να διαρκέσουμε...η λατινική ονομασία του τζιτζικιού είναι Lyristes Plebejus, που θα το μετέφραζα ελεύθερα "ο λυράρης του λαουτζίκου" ή ακριβέστερα "ο μουσικός του προλεταριάτου"

Γραφή που κάποτε παίρνει τη μορφή ατόφιας ποίησης, όπως στα δύο ακόλουθα "ποιήματα" του Πολ

Σε ονειρεύτηκα σήμερα το πρωί έχουμε πόλεμο

Σε ονειρεύτηκα ολόγυρά μου

Παλλόμενη

Μια γλυκιά έκρηξη η καρδιά μου απ' την παρουσία σου

Έχουμε πόλεμο σήμερα το πρωί σε ονειρεύτηκα

Τέλεια όπως οι εξισώσεις που κάνουν τις οβίδες να πετούν

Τέλεια όπως οι προφανείς εξισώσεις

Τέλεια όπως η βία

Ακέραιη

Ήσουν εδώ μέσα μου

Ήμουν μόνος

Όλοι δεν είχαν παρά μόνο τον πόλεμο στα χείλη τους

Δεν είχα πια παρά μόνο εσένα

Και τη θλίψη της εξαφάνισής σου.

Πολ

Με την Έμι/ Ήμουν όπως τα σκυλιά των ναών/Στην Ινδία/ Για τα οποία λένε ότι ξέρουν,/ Ότι μαθαίνουν απ' τα αφεντικά και τις Θεές, χωρίς να μπορούν να μιλούν:/ ¨Ημουν/ Εμποτισμένος με επιστήμη δίχως να κατανοώ/ Τα δαχτυλίδια που η Έμι έβασε στα δάχτυλά μου/ Τους σπάγγους που έδενε στα μαλλιά μου/ Η Έμι Νέτερ ήταν η τρυφερότητα,/ Όλη η τρυφερότητα,/ Με χάιδευε με τα μαθηματικά χέρια της/ Με έπνιγε μες στις έννοιες και στην αγάπη/ Την αγάπη των εξισώσεων και του σοσιαλισμού/ Με σεργιάνιζε/Με κάθιζε/ Μου εξηγούσε/ Μου σχεδιάζε/ Με φιλούσε με έννοιες, με αγάπη και με σοσιαλισμό/ Με ιδεώδη - πρωταρχικά ιδεώδη μέσα σε ένα ιδεώδες/ Τομή/ Δακτύλιοι/ Οι άρτιοι ακέραιοι σχηματίζουν ένα ιδεώδες του δακτυλίου των ακεραίων

17 Σεπτεμβρίου 2024

365

Για το μυθιστόρημα του Ματίας Ενάρ [Mathias Énard] «Ο χορός της προδοσίας» (μτφρ. Χαρά Σκιαδέλλη, εκδ. Στερέωμα).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Με τις ανεξάλειπτες κηλίδες των δύο Παγκόσμιων Πολέμων εξέπνευσε ο 20ος αιώνας μολύνοντας ακόμη και τις στιγμές πηγαίου ανθρωπισμού που μέσα στον περασμένο αιώνα μάς θύμισαν πως ο πολιτισμός μας δεν είναι μόνο πόνος, αδικαίωτο αίμα και καταστροφή. Με την 11η Σεπτεμβρίου και τον πόλεμο στην Ουκρανία ξεκίνησε ο 21ος, διότι το μέγα αξίωμα, αυτό που, τελικά, κυριαρχεί στην ανθρώπινη περίπτωση είναι το «πόλεμος πάντων πατήρ».

Η κλαγγή των όπλων, οι μπαρουτοκαπνισμένες πόλεις, οι ολετήρες που σκορπούν τρόμο, ο εξανδραποδισμός και οι μαζικές δολοφονίες, όλα αυτά συνθέτουν έναν χορό προδοσίας. Διότι μόνο ο άνθρωπος μπορεί να προδώσει εντελώς τον εαυτό του, καταρρίπτοντας κάθε έννοια αλληλεγγύης, συναδέλφωσης και ειρηνικής συμβίωσης. Ο πόλεμος γεννάει πόλεμο, αλλά, φευ, γεννάει και σπουδαία λογοτεχνία.

Tα λαγούμια του παρελθόντος

Το νέο μυθιστόρημα του πολυβραβευμένου Γάλλου συγγραφέα Ματίας Ενάρ Ο χορός της προδοσίας (μτφρ. Χαρά Σκιαδέλλη, εκδ. Στερέωμα) είναι ένα στοχαστικό, ποιητικό και εμβριθές ξανακοίταγμα στα σκοτεινά λαγούμια του παρελθόντος, με σκοπό οι μνήμες να διασωθούν μέσα στο στενάχωρο παρόν που κι αυτό με τη σειρά του, πάλι, καταστροφή προσφέρει.

Δύο ιστορίες που φαινομενικά δεν έχουν καμία διασύνδεση, εντούτοις αμφότερες σκαλίζουν την ίδια προβληματική από διαφορετική σκοπιά, διαμορφώνουν το συγκεκριμένο μυθιστόρημα.

Ένας ανώνυμος στρατιώτης, λερός και μόνος, έχοντας λιποτακτήσει από το στράτευμά του, περιδιαβάζει την ενδοχώρα κουβαλώντας μέσα του και πάνω τα τραύμα ενός άγνωστου πολέμου, για τον οποίο δεν θα μάθουμε ποτέ λεπτομέρειες. Τούτο αυτομάτως συμβολοποιεί την ιστορία του μετατρέποντάς τον σε ένα τραγικό υποκείμενο που φέρει όλα τα επίβουλα και τις ιταμότητες αυτού του κόσμου. Έχει σκοτώσει, βιάσει, εκδικηθεί και προκαλέσει πόνο με τον πλέον ωμό τρόπο. Το λέει, το παραδέχεται, αλλά δεν κομπάζει. Είναι ο ηττημένος των ημερών.

Η γυναίκα φοβάται τον ίσκιο του στρατιώτη κι εκείνος τη σκοτεινιά της ψυχής του που έχει μάθει μόνο να εξοντώνει. Και οι δύο είναι κυνηγημένοι. Και οι δύο τρέμουν τι μπορεί να τους συμβεί αν τους βρουν οι αόρατοι διώκτες τους.

Προσπαθεί να γλιτώσει από την κάψα του πολέμου όσο κι αν ξέρει πως κανένας δεν το κατάφερε. Ζει σαν φυγάς, σαν ερημίτης. Κάποια στιγμή καταφεύγει στην καλύβα που έζησε μικρός, αναζητώντας στη θαλπωρή της παιδικής ηλικίας να στεγάσει τη μολυσμένη φύση του.

Εκεί θα συναντήσει μια άλλη καθημαγμένη ύπαρξη: μια γυναίκα που έχει βιώσει τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μαζί με τον γάιδαρό της προσπαθούν να κουρνιάσουν μακριά από τη σκληρότητα του κόσμου. Η συνάφειά τους δεν θα είναι ανέφελη. Η γυναίκα φοβάται τον ίσκιο του στρατιώτη κι εκείνος τη σκοτεινιά της ψυχής του που έχει μάθει μόνο να εξοντώνει. Και οι δύο είναι κυνηγημένοι. Και οι δύο τρέμουν τι μπορεί να τους συμβεί αν τους βρουν οι αόρατοι διώκτες τους.

Η καθαρότητα της υπαίθρου, η λαμπρότητα του ήλιου, η διαύγεια του νερού, όλη η πλάση που τους περιβάλλει συσκοτίζεται κάθε λεπτό από το φόβο της επερχόμενης καταστροφής. Τούτη την αντίθεση θα τη βιώσουν έντονα όταν μια ομάδα λιποτακτών θα τους βρει και εκεί, μπρος στο φάσμα της τελικής εκκαθάρισης, θα έρθουν κοντά. Όσο κοντά μπορούν να έρθουν δύο άνθρωποι πληγωμένοι βαθύτατα από τα επίχειρα του πολέμου.

Ο επιζών του Μπούχενβαλντ

Η άλλη ιστορία έχει να κάνει με τον Γερμανό μαθηματικό Πολ Χόιντεμπερ, του οποίου η ζωή είναι η πλήρης αποτύπωση της Ιστορίας του 20ου αιώνα. Σπουδαίος επιστήμονας από τη μια, με φλογερό ταμπεραμέντο και ένα ανεξάντλητο πάθος για τα μαθηματικά, αλλά και θύμα των περιστάσεων, καθώς θα διωχθεί από τους ναζί και τελικά θα οδηγηθεί στο Μπούχενβαλντ. Εκεί θα συγγράψει τις Εικασίες του Μπούχενβαλντ, ένα υβριδικό βιβλίο που είναι γραμμένο με ποιητικό οίστρο και μαθηματική λογική.

Την ιστορία του μάς τη μεταφέρει η κόρη του, κατά τη διάρκεια ενός συνεδρίου που γίνεται προς τιμή του, στο πλοίο Μπετόβεν που βρίσκεται στο Βερολίνο. Ο Χόιντεμπερ έχει από καιρό πεθάνει και μάλιστα με τραγικό τρόπο. Προηγουμένως, όμως, έχει προλάβει να βιώσει τον διαχωρισμό του Βερολίνου και την κατάρρευση των σοσιαλιστικών οραμάτων, καθώς εμμονικά παραμένει στην Ανατολική πλευρά, τη στιγμή που η γυναίκα του, πολιτικός καριέρας, μεταπηδά στη Δυτική πλευρά.

Το συνέδριο έχει προγραμματιστεί για τις 11 Σεπτεμβρίου 2001, την ημέρα που θα γίνει η τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης. Σαν να μάς λέει αυτή η σύμπτωση πως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει και να ξαναζεί τραγωδίες. Μια επονείδιστη αλληλουχία από την οποία έλκεται –σχεδόν– καρμικά.

Οι φλογερές επιστολές του Πολ προς τη γυναίκα του, οι μαθηματικές του έρευνες, ο ατιθάσευτος χαρακτήρας του (ειδικά ως προς τα πολιτικά) και το πρόωρο τέλος του (ενδέχεται να έχει αυτοκτονήσει), δείχνουν την κατάρρευση της λογικής μπρος στον παραλογισμό που δονεί τον κόσμο.

Μα, αυτό ακριβώς είναι και το μέλημα του μυθιστορήματος. Το παράλογο του πολέμου και της καταστροφής μπρος στο φάσμα των ιδεών και της καλοσύνης (ακόμη και της τραχιάς καλοσύνης). Μια διαλεκτική που ουσιαστικά νοηματοδοτεί τον ανθρώπινο πολιτισμό αφήνοντας πίσω νεκρούς, καταφρονεμένους, θύματα και θύτες αντάμα.

Η ποίηση του Ενάρ

Ο Ενάρ γράφει τη στιγμή που ένας ακόμη πόλεμος βρίσκεται εν εξελίξει (μάλιστα στο βιβλίο αναφέρεται η πρώτη φάση του ουκρανικού ζητήματος που στις μέρες μας οδήγησε στον πόλεμο) θέλοντας έτσι να επισημάνει πως μόνο οι τόποι αλλάζουν (ενδεχόμενα και οι επιδιώξεις), αλλά η ουσία παραμένει η ίδια: κάθε εχθροπραξία είναι ένας χορός της προδοσίας του ανθρώπου προς τον εαυτό του.

Οι παύσεις, ο ήχος των λέξεων, τα νοήματα, οι συμβολικές φράσεις, αλλά και οι εσωστρεφείς εικόνες, παραπέμπουν σε μια ποιητική ματιά που περιβάλλει το σκοτεινό θέμα του με μια άλω αισθαντική και ακτινοβόλα.

Από το γαργαντουικό μυθιστόρημα Το ετήσιο συμπόσιο της συντεχνίας των νεκροθαφτών (μτφρ. Σοφία Διονυσοπούλου, εκδ. Στερέωμα), ένα αξεπέραστο πικαρέσκο, ο Ενάρ περνάει σε τούτο μυθιστόρημα στην αφαίρεση. Οι παύσεις, ο ήχος των λέξεων, τα νοήματα, οι συμβολικές φράσεις, αλλά και οι εσωστρεφείς εικόνες, παραπέμπουν σε μια ποιητική ματιά που περιβάλλει το σκοτεινό θέμα του με μια άλω αισθαντική και ακτινοβόλα.

Πρέπει να σημειωθεί εδώ και η μεταφραστική προσπάθεια της Χαράς Σκιαδέλλη που καταφέρνει να περάσει αυτές τις παύσεις (ωσάν να είναι μουσικές) στην ελληνική απόδοση.

＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Θα πάει να προσπαθήσει να κοιμηθεί, στον πέτρινο πάγκο, μες στην καλύβα, σχεδόν γυμνός τυλιγμένος στη δροσιά του σκοταδιού, το ξημέρωμα θα έρθει πολύ γρήγορα, με τα μπράτσα κάτω απ’ το κεφάλι προσπαθεί να μην σκέφτεται, εδώ στο μέρος της παιδικής ηλικίας είναι η παιδική ηλικία που διατάζει, αυτή αποφασίζει, ξαναβλέπει τον εαυτό του ξαπλωμένο ολόιδια, αγόρι κολλημένο στον πατέρα του, τα μαύρα μαλλιά του κολλημένα στα μαύρα μαλλιά σου, στον πέτρινο πάγκο μες στην παράγκα…» (σελ. 125).